در دنیای امروز که صنعت دامپروری و لبنیات به سرعت در حال رشد است، کیفیت شیر خام به عنوان ماده اولیه بسیاری از محصولات لبنی نقش تعیین‌کننده‌ای در سلامت جامعه دارد. شیر از لحظه دوشش تا رسیدن به مغازه‌ها و کارخانجات لبنی باید در شرایطی کاملاً بهداشتی و استاندارد جابه‌جا شود تا کیفیت و ارزش غذایی آن حفظ گردد. حملونقل اصولی شیر علاوه بر آنکه از نظر اقتصادی برای دامداری‌ها اهمیت دارد، از نظر سلامت مصرف‌کننده نیز موضوعی حیاتی محسوب می‌شود. پس در این مقاله به بررسی روش‌ها، چالش‌ها و راهکارهای حملونقل استاندارد شیرخام در ایران می‌پردازیم.
اهمیت حمل و نقل استاندارد شیر در دامداری ها
حملونقل اصولی شیر خام، حلقه‌ی پیوند میان دامدار و کارخانه‌های لبنی به شمار می‌رود. بی‌توجهی به این مرحله و عدم رعایت استانداردهای بهداشتی، می‌تواند کل زنجیره تولید محصولات لبنی را دچار مشکل کند. باید توجه داشت که شیر خام ماده‌ای بسیار حساس و فسادپذیر است؛ ازاین‌رو هرگونه کوتاهی در نگهداری، حفظ شرایط مناسب و حتی جابه‌جایی آن، ممکن است افت کیفیت یا آلودگی میکروبی را به همراه داشته باشد.
چرا شیر خام حساس ترین محصول لبنی است؟
شیر به دلیل دارا بودن پروتئین‌ها، چربی‌ها و قند لاکتوز، محیطی ایده‌آل برای رشد میکروب‌هاست. به همین خاطر در مقایسه با سایر مواد غذایی خام، سرعت فساد آن بالاتر است. بنابراین اگر دمای مناسب و شرایط استریل برای نگهداری و انتقال آن رعایت نشود، تنها طی چند ساعت می‌تواند غیرقابل مصرف گردد.
نقش حمل و نقل بهداشتی در سلامت مصرف‌کننده
حملونقل غیراستاندارد شیر خام می‌تواند باعث انتقال میکروب‌هایی مانند سالمونلا یا اشرشیا کلی شود. همین موضوع می‌تواند سلامت مصرف‌کننده را به شدت تهدید کند و خسارات جبران ناپذیری از نظر سلامتی و حتی جانی برجای بگذارد. از طرف دیگر، حملونقل صحیح شیر در تانکرهای بهداشتی و خنک موجب افزایش عمر مفید محصول و حفظ طعم و کیفیت آن می‌شود. پس مراکز جمع‌آوری و پخش شیرخام و دامداری‌ها باید به این موضوع توجه زیادی داشته باشند و از حفظ کیفیت شیر در هنگام چرخه انتقال آن اطمینان حاصل نمایند.
روش های نوین حمل و نقل شیر خام
با پیشرفت تکنولوژی، شیوه‌های سنتی جابه‌جایی شیر جای خود را به روش‌های مدرن داده است. به اینصورت که امروزه استفاده از تجهیزات بهداشتی و سیستم‌های سرمایشی برای حملونقل، بخش جدایی‌ناپذیر صنعت لبنیات شده است. با بهره‌گیری این قبیل روش‌های جدید در حملونقل علاوه بر حفظ کیفیت و سلامت شیر، از سایر خسارات مالی و جانی می‌توان جلوگیری کرد.
استفاده از تانکرهای استیل و عایق دار
تانکرهای استیل به دلیل مقاومت بالا در برابر زنگ‌زدگی و آلودگی، بهترین گزینه برای حمل شیر خام هستند. این تانکرها اغلب دو جداره طراحی می‌شوند و وجود عایق‌های حرارتی در بین جداره‌های آن، مانع افزایش دما می‌گردد. در حالت کلی برای تانکرهای استیل و عایق‌دار که در حملونقل شیر خام کاربرد دارند، می‌توان مزایای زیر را برشمرد:
- جلوگیری از نفوذ آلودگی و باکتری‌ها
- کاهش تغییرات دمایی در مسیر
- سهولت شست‌وشو و ضدعفونی مخزن پس از انتقال
مزایای مخازن مجهز به سیستم خنک کننده
شیر خام به تغییر دما بسیار حساس است. به این صورت که افزایش دمای شیر هنگام انتقال، می‌تواند از دلایل فساد آن می‌باشد. امروزه یکی از روش‌های پیشرفته برای حمل شیر، استفاده از مخازن دارای سیستم خنک‌کننده است. عملکرد این سیستم به گونه‌ای می‌باشد که شیر را در دمای ثابت بین ۳ تا ۴ درجه نگه می‌دارد و دیگر شیر به دلیل افزایش دما دچار تغییر رنگ، طعم و مزه و به طور کلی فساد نمی‌شود. بنابراین مزایای این سیستم را به صورت زیر می‌توان شرح داد:
- حفظ طراوت و کیفیت شیر در مسافت‌های طولانی
- جلوگیری از رشد میکروارگانیسم‌ها
- افزایش رضایت صنایع لبنی به دلیل تحویل شیر سالم و خوش طعم
برای جلوگیری از آلودگی و افت کیفیت شیر در زمان حملونقل، باید به مرحله تولید توجه ویژه داشت. بهداشت تجهیزات شیردوشی، مخازن و لوله‌ها باعث می‌شود شیر با حداقل آلودگی وارد تانکر شود و در طول مسیر تازگی خود را حفظ کند. استفاده از لوازم شیردوشی گاوداری مناسب، اولین گام در ایجاد زنجیره سرد و سالم برای انتقال شیر است.
چالش های حمل و نقل شیر در ایران
اگرچه روش‌های نوین حمل شیر در بسیاری از کشورها رایج شده، اما در ایران همچنان چالش‌هایی وجود دارد که کیفیت نهایی شیر را تحت تاثیر قرار می‌دهد. در ادامه به برخی از چالش‌های پیرامون صنعت حملونقل شیر خام در ایران اشاره می‌شود.
مشکلات جاده‌ای و تاثیر آن بر کیفیت شیر
زیرساخت‌های ضعیف جاده‌ای در برخی مناطق روستایی ایران باعث طولانی شدن زمان حمل و لرزش‌های شدید در مسیر می‌شود. این عوامل به ترکیب شیر آسیب رسانده و در برخی مواقع باعث جداسازی چربی می‌گردد. پس بهتر است افرادی که نسبت به حملونقل شیر اقدام می‌کنند، این موضوع را نیز درنظر گرفته و حتی‌الامکان از مسیرهای جایگزین که دارای زیرساخت جاده‌ای مناسب‌تری هستند، جهت حملونقل استفاده کنند.
هزینه های بالای حمل و نقل برای دامداری های کوچک
دامداری‌های کوچک اغلب توانایی مالی برای خرید یا اجاره تانکرهای مجهز ندارند. همین امر باعث می‌شود برخی از آن‌ها همچنان از روش‌های سنتی حملونقل مانند بشکه‌های پلاستیکی استفاده کنند که این موضوع کیفیت شیر را به شدت کاهش می‌دهد. شاید این روش در کوتاه مدت پاسخگو باشد، اما باید صاحبان کسب‌وکار پخش شیر خام، نسبت به تهیه تجهیزات بهینه‌تر در آینده برنامه‌ریزی نمایند.
تاثیر زمان حمل و نقل بر کیفیت شیر خام
زمان یکی دیگر از مهم‌ترین فاکتورهای موثر در کیفیت شیر خام است. هر چه فاصله زمانی بین دوشش و رسیدن شیر به مقصد بیشتر باشد، احتمال فساد آن افزایش پیدا می‌کند. پس می‌بایست در حملونقل شیر و حتی سایر محصولات لبنی، فاکتور زمان را نیز درنظر گرفته و نسبت به کاهش مدت رسیدن آن‌ها به مقصد اقدام نماییم.
چرا فاصله طولانی می‌تواند کیفیت شیر را کاهش دهد؟
وقتی شیر مدت زمان زیادی در مسیر حملونقل باقی بماند:
- دمای آن به مرور افزایش می‌یابد.
- فعالیت باکتری‌ها بیشتر می‌شود.
- ترکیبات اصلی مانند پروتئین و چربی تحت تاثیر قرار می‌گیرند.
این مسئله می‌تواند موجب کاهش کیفیت لبنیات تولیدی شود و حتی گزارش شده که برخی کارگاه‌های لبنی از پذیرش چنین شیری خودداری کرده‌اند. برای پیشگیری از این مشکل، توصیه می‌شود شیر خام مورد نیاز تا حد امکان از نزدیک‌ترین مراکز پخش تأمین گردد. در صورتی که در اطراف کارگاه لبنیاتی مرکز پخشی وجود نداشته باشد، بهتر است شیر از دامداری‌هایی خریداری شود که خدمات حملونقل استاندارد ارائه می‌دهند.
سخن اخر
حفظ کیفیت شیر خام در فرآیند حملونقل، یک مسئولیت مشترک میان دامداران، شرکت‌های حملونقل و صنایع لبنی است. رعایت استانداردهای بهداشتی، استفاده از تجهیزات مدرن و کاهش زمان حمل، سه رکن اصلی برای تضمین کیفیت شیر به شمار می‌آیند. در نهایت، سرمایه‌گذاری روی حملونقل استاندارد علاوه بر آنکه به نفع دامداری‌هاست، ضامن سلامت جامعه نیز خواهد بود.
